حمل و نقل مواد یا “Material Handling” به چه معناست؟
در وضعیت روزمره، واژه “حمل و نقل” برای همه‌ی ما آشنا است و نیازی به توضیح ندارد، اما به عنوان یک مفهوم مهندسی، برای درک دامنه، عملکردها و اهداف آن، باید تعاریف علمی آن را مرور کنیم.
حمل و نقل مواد یا “Material Handling” به جابه‌جا کردن مواد مناسب به مکان مناسب در زمان مناسب و با مقدار مناسب، و به ترتیب مناسب و با شرایط مناسب، با هدف کاهش حداکثری هزینه‌ها گفته می‌شود. این فرآیند به عنوان هنر و علم حرکت، بسته‌بندی، و انبار کردن مواد توصیف می‌شود.
همچنین، مطابق این تعریف، حوزه حمل و نقل مواد به جابه‌جایی محدود نمی‌شود و بسته‌بندی و انبار کردن نیز در این دایره قرار دارد. بسته‌بندی می‌تواند زیر مجموعه‌ای از دو فعالیت دیگر باشد و به عنوان یک اقدام برای جابه‌جایی و ذخیره بهینه مواد در نظر گرفته شود.
یکی از تعاریف دیگری که ذکر شده است، به حمل‌ونقل مواد به عنوان جابه‌جایی و ذخیره با کمترین هزینه و با استفاده از تجهیزات و روش‌های مناسب اشاره دارد.
تفاوت Material Handling با Material Transportation چیست؟
اگرچه هر دو کلمه “Transportation” و “Handling” در فارسی «حمل و نقل» ترجمه می‌شوند، اما عمدتاً “Transportation” برای جابه‌جایی در مسافت‌های بلندتر و از طریق کانال‌های مختلف مانند جاده‌ها، ریل‌ها، هواپیماها، و کشتی‌ها استفاده می‌شود. به عبارت دیگر، زمانی که از یک شهر به شهر دیگر یا از یک نقطه به نقطه دورتر حمل‌ونقل صورت می‌گیرد، اغلب از اصطلاح “Transportation” استفاده می‌شود. به عنوان مثال، انتقال مواد از بندر عباس به تهران یا از یک کارخانه به کارخانه دیگر ممکن است معمولاً به عنوان “حمل‌ونقل” توصیف شود.
تفاوت Material Handling با Machine Handling چیست؟
حمل‌ونقل ماشین‌آلات یا “Machine Handling” بخش کوچکتری از “Material Handling” است. در واقع، حمل‌ونقل ماشین‌آلات فقط به جابه‌جایی مواد با استفاده از تجهیزات مکانیکی مانند قرقره‌ها، لیفتراک‌ها، و جرثقیل‌ها محدود است. در مقابل، برخی از حمل‌ونقل‌ها ممکن است به صورت دستی انجام شوند، که در “Material Handling” نیز مورد بررسی قرار می‌گیرند. اما در “Machine Handling” تنها از تجهیزات مکانیکی برای این فرآیند استفاده می‌شود و حمل‌ونقل‌های دستی در آن محدود به بررسی نمی‌شوند.
چرا بررسی وضعیت حمل‌ونقل مواد در کارخانه ضروری است؟
وقتی فعالیت‌های یک کارخانه به صورت صحیح انجام شود، مواد مورد نیاز برای بخش‌ها و ایستگاه‌ها به موقع در دسترس خود قرار می‌گیرند. کمبودها در سیستم حمل‌ونقل باید توسط کارگران جبران شود، که به طور غیرمستقیم منجر به افزایش هزینه‌های منابع انسانی می‌شود.
استفاده از روش‌های مناسب جابه‌جایی و انبار کردن مواد باعث کاهش خسارات و حوادث می‌شود.استفاده از حامل‌های مناسب مانند جعبه و پالت، و تجهیزات مناسب مانند کانوایرها و لیفتراک‌ها باعث کاهش فضای مورد نیاز و هزینه‌های مرتبط با آن می‌شود.
این مزایا زمانی به دست می‌آیند که یک سیستم حمل‌ونقل کارآمد وجود داشته باشد؛ در غیر این صورت، معایب زیر به وضوح نمایان می‌شوند:
• افزایش هزینه‌های سرمایه‌گذاری و تعمیرات و نگهداری
• کاهش انعطاف‌پذیری کارخانه (مخصوصاً پس از استقرار تجهیزات انتقال مواد)
• افزایش زمان بیکاری ایستگاه‌ها به دلیل عملکرد نامطلوب سیستم انتقال مواد
ارکان سیستم حمل‌ونقل
سه اصل اساسی برای جابه‌جایی مواد شامل مواد (Materials)، حرکات (Moves) و روش‌ها (Methods) می‌باشد. برای تجزیه و تحلیل این اصول، سوالات زیر را مطرح می‌کنیم:
۱– چه موادی باید منتقل شوند؟ (مواد)
۲– مسیرها و نقاط مبدأ و مقصد حرکات چیست؟ (حرکات)
۳– از چه روش‌هایی برای جابه‌جا کردن مواد استفاده کنیم؟ (روش‌ها)
در ادامه، به هر یک از این اصول به تفصیل پرداخته خواهد شد.
۱– مواد
ویژگی‌های فیزیکی مواد، مانند حالت (جامد، مایع، گاز)، شکل، ابعاد، و وزن، تفاوت‌هایی در نیاز به تجهیزات و روش‌های انتقال ایجاد می‌کند. همچنین، برخی مواد ممکن است دارای زمان‌بندی مشابهی برای جابه‌جایی باشند یا به دلیل خطرات خاصی نظیر مواد منفجره یا سمی، نیاز به راهبردها ویژه داشته باشند.
۲– حرکات
برای طراحی یک سیستم حمل‌ونقل، نیاز به درک صحیح از حرکات مواد داریم. این شامل موارد زیر است:
– نقاط بارگیری و تخلیه (مبدأ و مقصد) مواد.
– مسیر حرکت مواد از مبدأ به مقصد؛ ممکن است این مسیرها مستقیم (به عنوان مثال با استفاده از نوارنقاله‌ها) یا از طریق راه‌ها، راهروها، و تونل‌ها صورت گیرد.
– ویژگی‌ها و مشخصات مسیرها نظیر ارتفاع سقف، روباز یا روبسته بودن، پهنای راهروها، و جنس کف‌پوش‌ها.
۳– روش‌ها
برای بررسی روش‌های حمل‌ونقل مواد، به سه جنبه‌ی “سیستم“، “تجهیزات“، و “واحد حمل‌ونقل” توجه خواهیم کرد.
۱– سیستم حمل‌ونقل مواد
این سیستم متکی به اتصال مناسب حرکات مواد در انواع بخش‌های کارخانه می‌باشد. انواع اصلی آن عبارتند از:
– سیستم مستقیم: استفاده از مسیر کوتاهترین (خط مستقیم) بین دو نقطه برای جابه‌جایی مواد. برای نواحی با شدت جریان مواد بالا و فواصل کم یا متوسط مناسب است.
– سیستم کانال: حرکت مواد در مسیرهای از پیش تعیین شده نظیر راهروها. مناسب برای فواصل میان متوسط تا بلند و شدت جریان متوسط یا پایین.
– سیستم مرکزی: انتقال مواد از مسیرهای مشخص به یک ناحیه مرکزی (مثل محل بازرسی یا بسته‌بندی). برای فواصل متوسط تا بلند و شدت جریان کم مناسب است.
۲– تجهیزات حمل‌ونقل مواد
تجهیزات کمکی مانند قرقره‌ها، نوارنقاله‌ها، جرثقیل‌ها، لیفتراک‌ها، گاری‌ها، تراک‌های دستی و بازوهای روباتیک برای جابه‌جایی مواد استفاده می‌شوند.
۳– واحد حمل‌ونقل
مواد ممکن است به صورت فله‌ای یا در حامل‌های جداگانه مانند جعبه‌ها، سبدها، پالت‌ها و ظرف‌ها حمل‌ونقل شوند. هر یک از این حالت‌ها نیازمند تجهیزات مختلف برای جابه‌جایی هستند.
مقاله ادامه دارد و در بخش‌های بعدی به این موضوع خواهیم پرداخت.
